Antypomnik został pomyślany jako forma upamiętnienia Holokaustu. Richard Crownshaw przekonuje, że ta formuła przywoływania pamięci o Szoah paradoksalnie może prowadzić od reprezentacji zbrodni faszyzmu do „faszyzmu reprezentacji”

Inklinacje studiów nad pamięcią

Susannah Radstone pisała, że właściwe postmodernizmowi podejście do historycznych reprezentacji zapowiadało rozwój studiów nad pamięcią. Miało ono na celu dekonstrukcję hierarchii stojących na straży myślenia historycznego. W świetle tych hierarchii doświadczenie społeczne i publiczne stawiane jest wyżej niż indywidualne i prywatne[1]. Zwrot ku pamięci to element szerszego ruchu w obrębie postmodernizmu, zainteresowanego ideą wielkiej narracji, „H”istorii (przez wielkie H), jej roszczeniami do uniwersalności, totalności i obiektywizmu. W ramach tego ruchu zastąpiono ideę „wielkiej narracji” lokalnym, subiektywnym i niepełnym doświadczeniem, które ucieleśniała pamięć[2]. Ów zwrot ku pamięci nie tylko na nowo wyznaczył binarną opozycję, w której pamięć stawiana jest wyżej niż historia, lecz także usunął w cień tę ostatnią. „Świat wewnętrzny oraz przebiegające w nim procesy zaczęły dominować, stały się światem jako takim”[3]. Pamięć poddana akademickim badaniom może zyskać zbyt indywidualny wymiar i utracić odniesienie do historycznego kontekstu, a przez to dowolny obiekt, dyskurs czy praktyka mogą zostać uznane za jej wyraz[4]. Od chwili gdy pamięć odkryła swój autorytet i uzyskała faktyczną autonomię, wydaje się żyć własnym życiem, kierować własnym planem – uwolniona od historycznego kontekstu oraz specyfiki historycznej[5].

Mając na względzie stosunek postmodernizmu do historii i pamięci, chciałbym poddać w wątpliwość pewne teorie dotyczące niemieckiej architektury pomnikowej, memorialnej i muzealnej upamiętniającej Holokaust. Wydaje się, że choć architektura tego typu – postrzegana w kontekście jej koncepcji, genezy oraz recepcji – ma wymiar historyczny, to jednak kładąc nacisk na „dynamizowanie” pamięci poprzez formę, może w rzeczywistości utracić swój związek z historią. Innymi słowy, teorie realizacji architektonicznych tego typu skłaniają się ku wyizolowaniu ich z kontekstu historycznego. Ujmując to jeszcze inaczej – architektura staje się odbiciem czy materializacją dynamiki pamięci, podczas gdy jej koncepcja, geneza i recepcja powinny należeć do obszaru historii.

Dyskurs teoretyczny niechętny jest wizji architektury pomnikowej, memorialnej i muzealnej, która zajmowałaby się raczej historią niż pamięcią – jak gdyby historia koniecznie musiała zawierać zalążki „H”istorii. „H”istorię bowiem dzieli jedynie krok od totalnej, autorytarnej logiki dominujących narracji, które mogłyby zracjonalizować lub zrehabilitować Auschwitz. W kategoriach architektonicznych „H”istoria staje się ekwiwalentem monumentalności (pomnikowości), więc pamięć znajduje formę w jej zaprzeczeniu, czyli antypomnikowości. Od lat osiemdziesiątych antypomnikowa (lub, jak nazywa ją James Young, antyodkupieńcza [antiredemptive]) architektura uznawana była, przynajmniej przez dyskurs akademicki, za jedyną odpowiednią formę upamiętnienia Holokaustu.

tł. Kaja Klimek

 

Fragment tekstu. Całość znajduje się w drukowanej wersji „MOCAK Forum” nr 1 (1/2011).