Spotkanie z książką Piotra Rypsona Nie gęsi. Polskie projektowanie graficzne 1919–1949 można potraktować jako swego rodzaju podróżniczą przygodę. Nie jest to wprawdzie atlas geografii, ale metafora mapy, na którą powołuje się autor, zachęca  do poznawania treści publikacji niczym nieznanego lądu. Lądem tym jest znaczący obszar rodzimego projektowania graficznego wyznaczony nieco inaczej, niż zwykło się to robić, zarówno pod względem czasowym, jak i tematycznym.

Pierwszą nowością jest przyjęta w publikacji rama czasowa. Odchodząc do sztywnego wydzielania okresu II Rzeczpospolitej, autor przedłuża dwudziestolecie  o kolejną dekadę i rozpatruje ten okres jako pewną całość. Dzieje się tak, ponieważ wypracowane przed wojną wzory i rozwiązania projektowe, a także świat, który ich potrzebował i który je stworzył, trwają do 1949 roku, gdy to nacjonalizuje się wszystkie drukarnie, a obowiązującą estetyką staje się socrealizm.

Nowością drugą jest zakres zainteresowań, rozległość tego, co warto autor docenia i co chciałby przechować. Od projektów banknotów, oficjalnych zamówień rządowych, identyfikacji państwowej do  rachunków oraz reklam. Ryspon próbuje prześledzić ekspansje ikonografii konsumpcyjnej, rozwój reklamy, przedkłada przykłady druków agitacyjnych, propagandowe broszury, okładki masowo wydawanej lekkiej prozy. Inaczej mówiąc, przedmiotem książki jest całe uniwersum kultury wizualnej, w której dochodziło do mariażu tekstu i obrazu, wizualna codzienność ulic, sklepów, fabryk zawarta w projektach graficznych.  Nie jest to w żadnym przypadku przegląd wyłącznie awangardowej typografii znanej ze swoich osiągnięć. To monografia prozaicznych, lecz znaczących ingerencji projektów użytkowych w realne życie. Przemieszczamy się do jednej dziedziny do drugiej, poznając kolejne przykłady i w rytmie monotonnej gdzieniegdzie podróży rekonstruujemy obraz epoki. Możemy wyczytać z niego nie tylko predylekcję estetyczną poszczególnych środowisk, lecz również  polityczne spięcia i antagonizmy. Określone poglądy i reprezentujące je grupy kryły się pod czytelnymi formami wskazującymi na obóz postępowy czy zachowawczy.

Biorąc pod uwagę nietrwałość tego typu obiektów  i ich utylitarny charakter oraz fakt, iż nie istnieje prócz Muzeum Plakatu żadna instytucja zajmująca się ich gromadzeniem, niniejsza książka przywraca je niejako na powrót do publicznego obiegu. Odkrywa ponownie nieznaną bliżej przestrzeń wizualną, uzupełniając tym samym naszą wiedzę, ograniczoną wcześniej do znajomości osiągnięć wielkich artystów. Obok Strzemińskiego, Przybosia, Szczuki i Sterna oraz efektów ich współpracy (wpisujących się do kanonu historii sztuki typograficznych wydań tomu Z Ponad i poematu Europa) przypomina „małych mistrzów” nadających ton produkcji masowej. Rekonstruuje proces kształtowania się współczesnego projektowania graficznego, choć nie jest przy tym ściśle chronologiczny. W przestrzeni książki nie rządzi linearna narracja, lecz typologia i grupowanie poszczególnych przykładów na według pełnionych przez nie funkcji.

Stąd bierze się siła i zarazem pewna słabość niniejszej pozycji. Niewątpliwa wartość poznawcza okupiona jest licznymi nawrotami, powtórzeniami i, jak wspomniałem, pewną monotonią również w sferze opisów. Przetasowanie kolejności czy usunięcie jednego ze środkowych rozdziałów pozostałoby raczej niezauważone. Nie jest to wszak destylat odparowany w alembiku, lecz zbiór mający prezentować w miarę możliwości pełną gamę przykładów mniej lub bardziej interesujących. Dlatego ta forma znajduje swoje uzasadnienie.

Nie gęsi są rodzajem dokumentu, który streszcza w sobie narastające stopniowo nasycenie obrazami coraz liczniejszych aspektów naszego życia. Proliferacja bodźców wzrokowych idzie w parze z procesem modernizacji. Nie chodzi jedynie o rozwój nowej stylistyki. Próba budowy nowego języka wizualnego była wyznacznikiem nowoczesności państwa, a w radykalnym ujęciu awangard postulatem budowy nowej rzeczywistości.

 

Szymon Maliborski (ur. 1986) - absolwent historii sztuki na UJ, obecnie student polonistyki UJ. Członek kolektywu artystyczno-teoretycznego Roboczogodzina, kurator.

 

Piotr Rypson

Nie gęsi. Polskie projektowanie graficzne 1919–1949

408 stron

Karakter, Kraków 2011

ISBN 978-83-62376-09-04